ಭಾರತದ ಚುನಾವಣಾ ಆಯೋಗ: ಸ್ವತಂತ್ರ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಯುತ ಚುನಾವಣೆಯ ಸ್ಥಾಪನೆ

ಭಾರತದ ಚುನಾವಣಾ ಆಯೋಗ (Election Commission of India - ECI) ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಸ್ವತಂತ್ರ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಸಮ್ಮತ ಚುನಾವಣೆಯ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಗಳನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸುವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಸಾಂವಿಧಾನಿಕ ಸಂಸ್ಥೆ ಆಗಿದ್ದು, 1950ರಲ್ಲಿ ಸ್ಥಾಪನೆಯಾಯಿತು. ಈ ಆಯೋಗವು ಭಾರತದ ಸಂವಿಧಾನದ 324ನೇ ವಿಧಿಯಿಂದ ಮಾನ್ಯತೆ ಪಡೆದಿದ್ದು, ದೇಶದ ಪ್ರಧಾನ ಚುನಾವಣಾ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಗಳನ್ನು ಯಶಸ್ವಿಯಾಗಿ ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ. ಆಯೋಗವು ಮುಖ್ಯ ಚುನಾವಣಾ ಆಯುಕ್ತರ (Chief Election Commissioner - CEC) ನೇತೃತ್ವದಲ್ಲಿದ್ದು, ಇತರ ಎರಡು ಚುನಾವಣಾ ಆಯುಕ್ತರೊಂದಿಗೆ ಸಹ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ.

1. ಆಯೋಗದ ರಚನೆ ಮತ್ತು ಇತಿಹಾಸ

ಆಯೋಗದ ಮೂಲ ಆಕಾರವು 1950ರಲ್ಲಿ ಸ್ಥಾಪನೆಯಾದಾಗ ಏಕೈಕ ಸದಸ್ಯಿತ್ವದ ಅಧೀನದಲ್ಲಿ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಿತ್ತು. 1989ರಲ್ಲಿ ಚುನಾವಣಾ ಆಯುಕ್ತರ ತಿದ್ದುಪಡಿ ಕಾಯಿದೆಯು ಈ ರಚನೆಗೆ ಬದಲಾವಣೆ ತಂದಿತು, ಮತ್ತು ಆಯೋಗವು ಮೂರು ಸದಸ್ಯರ ಸಂಸ್ಥೆಯಾಯಿತು. ಚುನಾವಣಾ ಆಯೋಗವು ನವದೆಹಲಿ ನಗರದಲ್ಲಿರುವ "ನಿರ್ವಚನ ಸದನ್" ಎಂಬ ಕೇಂದ್ರ ಕಚೇರಿಯಿಂದ ದೇಶಾದ್ಯಂತ ತನ್ನ ಅಧಿಕಾರ ಮತ್ತು ಕಾರ್ಯಗಳನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ.

2. ರಾಜ್ಯ ಮತ್ತು ಜಿಲ್ಲಾ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಪ್ರಭಾವವ್ಯಾಪ್ತಿ

ರಾಜ್ಯ ಮತ್ತು ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಮುಖ್ಯ ಚುನಾವಣಾ ಅಧಿಕಾರಿ (Chief Electoral Officer - CEO) ಚುನಾವಣೆ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ಮುನ್ನಡೆಸುತ್ತಾರೆ, ಮತ್ತು ಜಿಲ್ಲಾ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಜಿಲ್ಲಾ ಮ್ಯಾಜಿಸ್ಟ್ರೇಟ್‌ಗಳು ಹಾಗೂ ಮತದಾನ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ಕೂಡಾ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಗೆ ನಿಖರತೆ ತರುತ್ತಾರೆ. ಚುನಾವಣಾ ಕಾರ್ಯವಿಧಾನವು ಕಡ್ಡಾಯವಾಗಿ ಪ್ರಮಾಣಿತ ವಿಧಾನದಿಂದ ನಡೆಯುವುದಕ್ಕೆ ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ನೆರವಾಗುತ್ತದೆ.

3. ನೇಮಕಾತಿ ಮತ್ತು ಅವಧಿಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತೆಗಳು

2023ರಲ್ಲಿ ಜಾರಿಗೆ ಬಂದ ಕಾನೂನು ಪ್ರಕಾರ, ಚುನಾವಣೆ ಆಯುಕ್ತರನ್ನು ನೇಮಕ ಮಾಡುವ ಹೊಣೆ ಆಯ್ಕೆ ಸಮಿತಿಗೆ ಸೇರಿದೆ. ಈ ಸಮಿತಿಯು ಪ್ರಧಾನಿ, ಲೋಕಸಭೆಯ ವಿರೋಧ ಪಕ್ಷದ ನಾಯಕ ಮತ್ತು ಆಯ್ಕೆಯಾದ ಸಚಿವರನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುತ್ತದೆ. ಮುಖ್ಯ ಚುನಾವಣಾ ಆಯುಕ್ತರ ಹುದ್ದೆಯ ಅವಧಿ ಗರಿಷ್ಠ ಆರು ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ಇರಬಹುದು, ಆದರೆ ಆಯುಕ್ತರು 65 ವರ್ಷಗಳನ್ನು ತಲುಪಿದಾಗ ತಮ್ಮ ಹುದ್ದೆಯಿಂದ ನಿವೃತ್ತರಾಗುತ್ತಾರೆ.

4. ಅಧಿಕಾರಗಳು ಮತ್ತು ನಿರ್ವಹಣಾ ಕಾರ್ಯಗಳು

ಭಾರತದ ಚುನಾವಣಾ ಆಯೋಗವು ದೇಶಾದ್ಯಂತ ಕೇಂದ್ರ ಹಾಗೂ ರಾಜ್ಯ ಮಟ್ಟದ ಚುನಾವಣೆಯನ್ನು ಸಮರ್ಥವಾಗಿ ನಿರ್ವಹಿಸಲು ಬದ್ಧವಾಗಿದೆ. ಇದು ಚುನಾವಣೆಗಾಗಿ ಮಾದರಿ ನೀತಿ ಸಂಹಿತೆಯನ್ನು ರಚಿಸುತ್ತದೆ, ಪಕ್ಷಗಳ ನಡವಳಿಕೆಗೆ ಮಾರ್ಗಸೂಚಿಗಳನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ, ಮತ್ತು ಚುನಾವಣಾ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲಂಘನೆಗಳನ್ನು ಪರಿಶೀಲಿಸುತ್ತದೆ. 1971ರಲ್ಲಿ 5ನೇ ಲೋಕಸಭೆ ಚುನಾವಣೆಯ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಈ ನೀತಿ ಸಂಹಿತೆಯು ಮೊದಲ ಬಾರಿಗೆ ಜಾರಿಗೆ ಬಂದಿತು ಮತ್ತು ಸಮಯ-ಕಾಲಕ್ಕೆ ಅದನ್ನು ಪರಿಷ್ಕರಿಸಲಾಗಿದೆ.

5. ರಾಜಕೀಯ ಪಕ್ಷಗಳ ನೋಂದಣಿ ಮತ್ತು ನಿಯಮಾವಳಿ

1989ರಲ್ಲಿಯ ಹೊಸ ನಿಯಮಾವಳಿಯಂತೆ, ಎಲ್ಲ ರಾಜಕೀಯ ಪಕ್ಷಗಳು ಆಯೋಗದೊಂದಿಗೆ ನೋಂದಾಯಿತವಾಗಿರಬೇಕು. ಪಕ್ಷಗಳಿಗೆ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ, ರಾಜ್ಯ, ಅಥವಾ ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ಸ್ಥಾನಮಾನಗಳನ್ನು ನೀಡಿ, ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಚಿಹ್ನೆಗಳನ್ನು ಹಂಚುವ ಅಧಿಕಾರ ಆಯೋಗಕ್ಕೆ ಇದೆ. ನೋಂದಣಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಿಂದ ಪಕ್ಷದ ಸ್ಥಾನಮಾನ ಹಾಗೂ ವಿಶ್ವಾಸಾರ್ಹತೆ ಖಚಿತಪಡಿಸುತ್ತವೆ.

6. ಮತದಾರರ ಪಟ್ಟಿಗಳು ಮತ್ತು ಗುರುತಿನ ಚೀಟಿಗಳು

ಆಯೋಗವು ಮತದಾರರ ಪಟ್ಟಿಯನ್ನು ತಯಾರಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಅವುಗಳನ್ನು ನವೀಕರಿಸುತ್ತದೆ. 1993ರಲ್ಲಿ ಮತದಾರರ ಫೋಟೋ ಗುರುತಿನ ಚೀಟಿಗಳನ್ನು (EPIC) ಪರಿಚಯಿಸಲಾಯಿತು, ಇದು ಮತದಾರರ ಗುರುತಿನ ದೃಢೀಕರಣವನ್ನು ಸುಲಭಗೊಳಿಸಿತು. ಇದಲ್ಲದೆ, ಕೆಲವು ಸಮಯಗಳಲ್ಲಿ ಪಡಿತರ ಚೀಟಿಗಳಂತಹ ಪ್ರಮಾನಪತ್ರಗಳನ್ನು ಸಹ ಮತದಾನಕ್ಕಾಗಿ ಅನುಮತಿಸಲಾಗಿದೆ.

7. ಪ್ರಚಾರ, ವೆಚ್ಚ ನಿಯಂತ್ರಣ ಮತ್ತು ಮಿತಿಗಳು

ಆಯೋಗವು ಚುನಾವಣಾ ಪ್ರಚಾರದ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಅಭ್ಯರ್ಥಿಗಳ ವೆಚ್ಚಕ್ಕೆ ಮಿತಿಗಳನ್ನು ನಿಗದಿಪಡಿಸುತ್ತದೆ. ಆದಾಯ ತೆರಿಗೆ ಇಲಾಖೆಯು ಭಾರತ ಕಂದಾಯ ಸೇವೆಯ ಅಧಿಕಾರಿಗಳನ್ನು ಚುನಾವಣಾ ವೀಕ್ಷಕರಾಗಿ ನೇಮಿಸುತ್ತದೆ. ನಾಮಪತ್ರ ಸಲ್ಲಿಕೆ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಆಯೋಗವು ಅವರ ವಿವರಗಳನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಆಯ್ಕೆಯಾದ ಬಳಿಕ, 30 ದಿನಗಳ ಒಳಗೆ ವೆಚ್ಚದ ವಿವರವನ್ನು ಒದಗಿಸುವುದನ್ನು ಕಡ್ಡಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ.

8. ಮತದಾನ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆ: ಇವಿಎಂ ಮತ್ತು ವಿವಿಪಿಎಟಿ ಬಳಕೆ

ಮತದಾನಕ್ಕೆ ಎಲೆಕ್ಟ್ರಾನಿಕ್ ಮತಯಂತ್ರಗಳನ್ನು (EVMs) ಬಳಸಿ, EVMನ ಬಳಕೆಯನ್ನು 1982ರಲ್ಲಿ ಮೊದಲ ಬಾರಿಗೆ ಕೇರಳದ ಪರವೂರ್ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಯೋಗಿಕವಾಗಿ ಪರಿಚಯಿಸಲಾಯಿತು. EVMನ ಭದ್ರತೆಗೆ VVPAT ಕೂಡಾ ಸೇರಿಸಲಾಗಿದೆ, ಇದರಿಂದ ಮತದಾರರು ತಮ್ಮ ಮತವನ್ನು ದೃಢೀಕರಿಸಬಹುದು. ಈ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನವು ಮತದಾನವನ್ನು ದಕ್ಷಗೊಳಿಸಿದೆ ಮತ್ತು ಮತದಾನ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ವಿಶಾಲತೆಗೆ ಸ್ಪಂದಿಸಿದೆ.

9. ನೋಟಾ (NOTA) ಮತ್ತು ಇತರ ಆಯ್ಕೆಗಳು

2014ರಲ್ಲಿ ಎಲೆಕ್ಟ್ರಾನಿಕ್ ಮತಯಂತ್ರಗಳಲ್ಲಿ "ನೋಟಾ" ಆಯ್ಕೆಯನ್ನು ಪರಿಚಯಿಸಲಾಯಿತು, ಇದು ಮತದಾರರಿಗೆ ಯಾವುದೇ ಅಭ್ಯರ್ಥಿಯನ್ನು ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡದಿರಲು ಅವಕಾಶ ನೀಡುತ್ತದೆ. ಇದಕ್ಕೆ 2015ರಲ್ಲಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಚಿಹ್ನೆ ಕೂಡಾ ನೀಡಲಾಯಿತು, ಇದು ಭಾರತದ ಜನಸಾಮಾನ್ಯರ ನಿರ್ಣಯಕ್ಕೆ ಒಂದು ಹೊಸ ಆಯ್ಕೆಯಾಗಿದೆ.

10. ಸಮಾಜ ಸೇವಾ ಮಾಧ್ಯಮಗಳಲ್ಲಿ ಮಾಹಿತಿ ಹಂಚಿಕೆ ಮತ್ತು ಅಂಚೆ ಮತದಾನ

ಆಯೋಗವು ಆಯೋಜಿಸುವ ಹಕ್ಕಾಸ್ಥಾನ್ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಗಳಿಂದ, ಮತದಾರರು ಮತ್ತು ಸಾರ್ವಜನಿಕರು ಚುನಾವಣಾ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ತೀವ್ರವಾಗಿ ಪಾಲ್ಗೊಳ್ಳುವಂತೆ ಪ್ರೋತ್ಸಾಹಿಸುತ್ತವೆ. ಆಯೋಗವು ವಿವಿಧ ವೆಬ್‌ಸೈಟ್‌ಗಳು ಮತ್ತು ಅಪ್ಲಿಕೇಶನ್‌ಗಳ ಮೂಲಕ ಚುನಾವಣಾ ಮಾಹಿತಿಯನ್ನು ಹಂಚುತ್ತದೆ. ಆಯ್ಕೆಗೆ ತಕ್ಕ ವಯೋಮಿತಿಯನ್ನು ತಲುಪಿದ ಹಿರಿಯ ಮತ್ತು ದೈಹಿಕ ಅಸಮರ್ಥತೆ ಹೊಂದಿದ ಮತದಾರರಿಗೆ ಮನೆಯಿಂದಲೇ ಮತದಾನ ಮಾಡುವ ಅವಕಾಶವನ್ನು ಒದಗಿಸಿದೆ.

11. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಅಂಚೆ ಮತದಾನದ ವ್ಯವಸ್ಥೆ

ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಅಂಚೆ ಮತದಾನವನ್ನು ಎಲೆಕ್ಟ್ರಾನಿಕ್ ಟ್ರಾನ್ಸ್ಮಿಟೆಡ್ ಪೋಸ್ಟಲ್ ಬ್ಯಾಲೆಟ್ ಪೇಪರ್‌ಗಳ ಮೂಲಕ ಮಾತ್ರ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕೆಲ ವಿಶೇಷ ವರ್ಗದ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳು ಮಾತ್ರ ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಬಳಸಲು ಅರ್ಹರಾಗಿದ್ದು, ಸೇನೆಯ ಸಿಬ್ಬಂದಿ, ವಿದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಸೇವಾ ನಿಬಂಧನೆ ಇರುವ ಸರ್ಕಾರಿ ಉದ್ಯೋಗಿಗಳು ಮತ್ತು ಕೆಲವು ಅನ್ಯರು ಇದರಲ್ಲಿ ಸೇರಿದ್ದಾರೆ.

12. ಅಂಗವಿಕಲ ಮತದಾರರಿಗೆ ಸೌಲಭ್ಯಗಳು

ಚುನಾವಣಾ ಆಯೋಗವು ಅಂಗವಿಕಲ ಮತದಾರರಿಗೆ ಸಹಾಯ ಮಾಡಲು ಸಂಕೇತ ಭಾಷೆಯನ್ನು ತರುತ್ತದೆ. ವಿಶೇಷವಾಗಿ ವಾಕ್ ಮತ್ತು ಶ್ರವಣ ದೋಷದೊಂದಿಗೆ ಇರುವ ಮತದಾರರ ಸಹಾಯಕ್ಕಾಗಿ ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಜಾರಿಗೆ ಬಂದಿದೆ. 2014ರಲ್ಲಿ ಆಯೋಗವು ಈ ಸಂಬಂಧ ಡೇಟಾವನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ಆರಂಭಿಸಿತು.

ಭಾರತದ ಚುನಾವಣಾ ಆಯೋಗವು ಸ್ವತಂತ್ರ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಯುತ ಚುನಾವಣಾ ಕಾರ್ಯವಿಧಾನಕ್ಕೆ ಬದ್ಧವಾಗಿದೆ, ಇದರಿಂದಾಗಿ ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವದ ತಾತ್ಪರ್ಯಗಳು ಖಾತರಿಯಾಗುತ್ತವೆ.